Een castellum om Britannia te veroveren

Limes

De grens van het Romeinse Rijk heet tegenwoordig Limes. Het woord, spreek uit lie-mes, betekent grenspad maar de grens wordt niet zo genoemd in de Romeinse periode.
De Limes loopt rond het hele Rijk: van de Muur van Hadrianus, naar de Zwarte Zee, via het Midden-Oosten en dwars door Noord-Afrika. Het Rijk wordt door de keizers telkens uitgebreid met nieuwe veroverde gebieden en soms worden gebieden verloren. De Limes wijzigt dan ook regelmatig van locatie.
Het noordwestelijke deel van de grens, de Nedergermaanse Limes, is in 2021 door de UNESCO erkend als Werelderfgoed. Andere delen van de Romeinse Limes zijn al eerder erkend en er staan delen nog op de nominatie.

Rijngrens

De Nedergermaanse Limes volgt de Romeinse hoofdstroom van de rivier de Rijn dwars door de delta in de Lage Landen. Tot enige tientallen jaren geleden dachten wetenschappers dat de oudste grensforten in dit westelijk deel van de provincie Germania Inferior zijn gebouwd na het jaar 47 als generaal Corbulo orders krijgt om de rivier de Rijn als grens in te richten.
Uit de opgravingsresultaten van castellum Albaniana in het centrum van Alphen aan den Rijn blijkt echter dat de eerste bouwfase uit de winter van 40-41 dateert. Dat werpt de vraag op waarom zoveel eerder?

Het antwoord lijkt te zijn: omdat keizer Caligula daadwerkelijk Britannia wil veroveren. Hij wenst daarbij gebruik te maken van de Rijn om logistieke redenen.
Dit betekent dat zowel het castellum in Valkenburg als dat in Alphen aan den Rijn, beide gebouwd rond het jaar 40, niet zijn neergezet als grensbewaking. Het betekent ook dat de opflakkerende activiteit rond het jaar 40 in het oudere castellum Fectio bij Vechten niet ontstaat om een grens te beschermen.
Al deze keuzes zijn gemaakt om een vroegere invasie van Britannia te ondersteunen.

Generaal Corbulo

In het jaar 47 krijgt generaal Corbulo van keizer Claudius orders om zich terug te trekken uit de Germaanse gebieden langs de Noordzeekust. Corbulo is in de gebieden van de Frisii en de Chauken al een tijdje succesvol bezig met het inrichten van een provincie die de Elbe als grens zou moeten krijgen.
Maar in plaats veldtochten om het Romeinse Rijk verder uitbreiden, trekt de generaal zich met zijn keizerlijke troepen terug en gaat vanaf 47 de hoofdstroom van de rivier de Rijn inrichten als grensrivier. Verschillende versterkingen verrijzen in het grensgebied en daarna wordt tussen Rijn en Maas het Kanaal van Corbulo aangelegd.
Zo ontstaat de Limesgrens langs de Rijn, zoals deze ruim tweehonderd jaar zal blijven.

Data die niet passen

Het castellum in Valkenburg wijkt net als dat van Alphen aan den Rijn af van de castella ‘gebouwd na het jaar 47’. Op basis van indirect bewijs is Valkenburg, voordat Albaniana wordt opgegraven, al gedateerd op 39-41. Albaniana is met meer bewijs gedateerd op 40-41. Daarmee vallen beide fortificaties buiten het inrichten van de Limes door generaal Corbulo.
Dat Valkenburg en Albaniana vreemde eenden in de bijt zijn, blijkt ook uit de plattegronden. Romeinse castella zijn in theorie allemaal op dezelfde manier gebouwd. Maar zo nu en dan wijkt een castellum daar meer dan een beetje vanaf en dan moet daar wel een goede uitleg voor zijn.

Onderzoek

Tot zover de situatie in 1998. In dat jaar beginnen de opgravingen in het centrumgebied Hoge Zijde in Alphen aan den Rijn. Er moet een heel nieuw stadshart komen, inclusief Stadhuis, en dat biedt een kans om te gaan graven naar een lang verwachte archeologische vondst: een Romeins castellum met als naam Albaniana.

Dat het castellum bestaat, is al langer bekend. Albaniana wordt vermeld op de Peutinger Kaart. Het castellum ligt tussen de castella Nigrum Pullum in het huidige Zwammerdam  en Matilo in Leiderdorp. Deze twee castella zijn eerder aangetroffen en op de map geplaatst. De Peutinger Tabula is een kopie van derde en vierde-eeuwse Romeinse wegenkaarten en is gemaakt in de vroege dertiende eeuw.

Door de beschrijving van de Alphense koopman Pieter Plemper in 1714 van Romeinse resten in het kleine Dorp Alphen is duidelijk dat er ‘iets’ moet hebben gelegen, dus waarom niet een Romeins fort? Deze vraag is echter twee eeuwen later nog niet beantwoord door gebrek aan interesse vanuit de wetenschap en van de Alphense regenten.

In 1920 wordt een kort archeologisch onderzoek uitgevoerd in het centrumgebied omdat de Nieuwe Kerk is afgebrand. Deze kerk is begin zeventiende eeuw gebouwd nadat een brand de oudere voorheen rooms-katholieke kerk heeft verwoest. Naar later blijkt, staan de opeenvolgende kerken op de locatie van een groot Romeins badhuis naast de zuidelijke poort van het castellum. Na het onderzoek wordt op deze locatie de huidige Adventskerk gebouwd.

In de loop van de twintigste eeuw zijn geïsoleerde Romeinse vondsten gedaan. Er zijn bijvoorbeeld potscherven, een benen kam en een dakpan gevonden. In de jaren zestig is veel grondwerk gedaan in het centrumgebied. Er zijn toen veel vondsten gemeld. Maar, ondanks de bouw van een aantal grote nieuwe projecten is er geen archeologisch onderzoek gedaan.

Er zijn dus voldoende aanwijzingen dat ‘ergens’ een Romeins castellum moet liggen. Echter, pas na de opgraving tussen 1968 en 1976 van Nigrum Pullum in Zwammerdam en de opgravingen van de Schepen van Zwammerdam in dezelfde gemeente als het Alphense centrumgebied, wordt de mogelijkheid van een tweede castellum in Alphen-Stad serieus genomen.

Caligula

De opgravingen in het Alphense centrumgebied beginnen in 1998 en worden afgerond in 2002. Er wordt inderdaad een ongewoon vroeg gedateerd castellum gevonden, op een ongewone locatie en met een ongewone plattegrond. Het castellum lijkt een buitenbeentje ten opzichte van de andere Limesforten. Op een na: het castellum in Valkenburg.

De verklaring voor deze twee ongewone vroege grensforten is op dat moment sensationeel: Albaniana is helemaal niet gebouwd om de noordelijke grens te bewaken na het terugtrekken van generaal Corbulo! Albaniana, en naar blijkt ook Valkenburg, is gebouwd om keizer Caligula in de gelegenheid te stellen om Britannia te veroveren.

De invasie van Britannia door deze keizer gaat niet door en Caligula wordt voor wat betreft Britannia een beetje de risee onder de keizers. De reden waarom hij op het laatste moment terugdeinst, terwijl hij al met een grote troepenmacht op een strand in Frankrijk staat, is in de nevelen van de historie verdwenen.
Maar er zijn wel degelijk aanwijzingen dat Caligula daadwerkelijk het plan heeft, en ook voorbereidingen treft, om Britannia binnen te vallen en te veroveren. Met de resultaten van de opgravingen in Alphen-Stad zijn dat er zelfs meer.

Datering

De datering van het eerste castellum Albaniana blijkt niet heel moeilijk te zijn. Door de natte bodem – het grootste deel van het westen van Nederland achter de duinen is veengrond en in de Romeinse periode betekent dat simpelweg moeras – zijn veel artefacten goed beschermd en hebben daarom tweeduizend jaar onder de grond goed overleefd.
Uiteindelijk zijn er bijna duizend munten, enige tienduizenden fragmenten van keramiek, vijfduizend metalen voorwerpen en een paar honderd kilo beenderen, baksteen en metselwerk aangetroffen naast voorwerpen van bijvoorbeeld leer en ‘natuurlijk’ een flinke hoeveelheid hout.

Van de munten uit de tweede opgravingsronde zijn er maar liefst 324 toe te schrijven aan de regeringsperiode van Caligula tussen 37 en 41. Deze munten zijn niet gemerkt door zijn opvolger Claudius. De munten zijn daarom waarschijnlijk gebruikt en verloren tijdens de regering van keizer Caligula. De overige munten bestrijken de hele periode dat het castellum in gebruik blijft tot het in ongeveer 270 is verlaten.

Heel goed dateerbaar is het Alphense hout. Hout kan dendrochronologisch worden gedateerd door de jaarringen af te zetten tegen al bekende jaarringen met data. In Valkenburg is er slechts een datering van een boom die in de winter van 39-40 is geveld.
In Alphen aan den Rijn daarentegen zijn verschillende houtmonsters afkomstig van het eerste castellum gedateerd. Elke keer is de conclusie dat Albaniana in de winter van 40-41 is gebouwd tijdens de regeringsperiode van keizer Caligula.

Transportroute

De vraag is nu: waarom is castellum Albaniana in opdracht van Caligula gebouwd? Wat heeft deze keizer te winnen met het bouwen van een fortificatie langs een rivier in een moeras in een gebied dat door een van zijn generaals prima wordt bestuurd?
Want generaal Corbulo heeft geen moeite met goede relaties met de stam van de Frisii die ten noorden van de Rijn wonen en het gaat bepaald niet slecht met het voornemen om van de rivier de Elbe de Rijksgrens te maken.

Het antwoord is simpel: Caligula heeft een ander doelwit gevonden. Hij besluit dat het tijd is om de oversteek naar Britannia opnieuw te maken, Julius Caesar deed dat tachtig jaar eerder, en deze keer is dat om het eiland voor het Romeinse Rijk te winnen.

De keizer ziet kans om een groot leger op te bouwen en verzamelt de manschappen op een strand in de buurt van Boulogne. Om de een of andere reden steekt hij echter uiteindelijk het Kanaal niet over.

Ondertussen heeft Caligula wel orders gegeven om een complete infrastructuur op te bouwen om zijn leger te bevoorraden, speciaal na de oversteek. De route die de transportschepen nemen is anders dan die van de troepenmacht. Er wordt onder meer gebruik gemaakt van de rivier de Rijn.

Het einde van de transportroute over de Rijn is niet beschermd. De schepen moeten door een lastige delta navigeren en daarvoor is hulp nodig vanuit castella en wachttorens langs de route.
Een veilige transportroute is dan ook het doel van de keizer. En daarom zijn Albaniana en Valkenburg netjes tussen het oudere castellum Fectio (Vechten) en de kust met marinebasis Velzen gebouwd.

Infrastructuur

Een antwoord op de vraag waarom deze vroege castella worden afgebouwd en gebruikt, ook nadat Caligula zijn oversteek heeft afgeblazen, is er een van redeneren. Omdat er enkel vage verhalen zijn, is er vooralsnog niets te bewijzen.

Het kan zijn dat de reden is dat Caligula bekend staat als een tikje wispelturig. Het is mogelijk dat zijn generaals, gewend aan tegenstrijdige orders, voorzichtig zijn geworden en niet snel iets ‘zomaar’ afblazen.
Daar komt bij dat generaal Corbulo het wellicht zonde vindt om twee half gebouwde castella te laten voor wat ze zijn. Hij staat er immers om bekend dat hij zijn legionairs aan het werk wil houden.
Wat ook de reden is dat er gewoon wordt doorgewerkt, het is een geluk voor de opvolger van Caligula.

Keizer Claudius wordt in 41 na de dood van zijn neef keizer tegen wil en dank. In 43 besluit hij alsnog de oversteek naar Britannia te maken. Voor de bevoorrading van zijn troepen maakt Claudius dankbaar gebruik van de door Caligula begonnen infrastructuur.

Als Romeinse schepen de oversteek maken vanaf de monding van de Rijn kunnen zij rechtstreeks over de Oceanus Germanicus, tegenwoordig bekend als Noordzee, naar de monding van de Theems varen. Een alternatieve route is langs de kust afzakken en verderop de oversteek maken naar Kent.
Of Claudius zijn troepen en bevoorrading gespreid heeft tussen de zuidkust van Britannia en de Theems, daar is geen eenduidig antwoord op. Vooralsnog lijken de opgravingsresultaten van Albaniana te wijzen op een spreiding van in ieder geval de bevoorrading.

Layout van Albaniana

Uit de geschriften van de Romeinse architect en schrijver Vegetius blijkt dat er een ideale layout is voor elk castellum. In theorie kan elke legionair in elk castellum in het hele Romeinse Rijk vanaf de eerste dag in het pikkedonker de latrina vinden. Ondanks de fraaie regelgeving is echter geen enkel castellum hetzelfde en allemaal vertonen ze een aantal afwijkingen. Dat geldt zeker voor Albaniana.

Een belangrijke regel is om een castellum op hoger gelegen land te bouwen. Dat is droog met een gemakkelijke afwatering. En er is een goed uitzicht naar alle kanten, zodat het gemakkelijk te verdedigen is.
Albaniana is gebouwd aan de rand van een moeras langs een rivier, die niet zoals tegenwoordig keurig gekanaliseerd is. Iedereen heeft hier natte voeten, speciaal aan de zuidkant van het castellum waar regelmatig overstromingen zijn. Desondanks staat het castellum op een heel smal relatief droog stukje land. Tussen Albaniana en een circa 300 meter verderop gelegen hoge oeverwal is een echt moeras.

Waarom is het castellum niet op de hoger gelegen grond gebouwd, waar het droog is en waar het uitzicht naar alle kanten beter is?
Vrijwel zeker heeft dat te maken met de functie van het castellum als bewaker en beveiliger van de transportschepen op de rivier. Het castellum is inderdaad op de rivier gericht. Tegen de bouwvoorschriften in staat het met een lange zijde naar de rivier met in het midden de hoofdpoort.

Vegetius geeft ook regels voor de algemene plattegrond van een castellum. Maar Albaniana, en ook Valkenburg, voldoet niet aan het voorschrift van een nette rechthoekige plattegrond met afgeronde hoeken zoals een speelkaart. Beide castella zijn enigszins trapeziumvormig. De doorgaande weg loopt van de ene naar de andere korte zijde en daarom wordt het castellum in twee lange smalle bouwblokken verdeeld.
De barakken staan aan de rivierkant in twee rijen van drie met tussen de twee clusters de hoofdpoort en de hoofdweg naar het hoofdkwartier, en ook dat is een alternatief voor de ‘normale’ opstelling.

Fabrica

In de eerste jaren van het bestaan van het castellum Albaniana waren de dichtstbijzijnde castella het eveneens nieuwe Valkenburg, de noordelijker aan de kust gelegen marinebasis Velsen en het oudere Fectio bij Vechten. Alle andere fortificaties in het westen van de Rijndelta werden gebouwd toen de werkzaamheden aan de Rijksgrens, de Limes, na 47 daadwerkelijk van start gingen.

Dat betekende dat de manschappen in Albaniana niet gemakkelijk aan hun spullen kunnen komen. Voor alles zijn zij aangewezen op toevoer over de rivier vanuit het binnenland. Want, in de directe omgeving van het nieuwe castellum is vrij letterlijk gewoon niets.

Er wordt dan ook direct geïnvesteerd in een grote werkplaats: de fabrica. De fabrica van Albaniana is duidelijk aanzienlijk groter dan gebruikelijk en er wordt hard gewerkt. Er zijn dan ook veel vondsten gedaan tijdens de opgravingen. Daaruit blijkt bijvoorbeeld dat er veel met metaal wordt gewerkt.

De hamvraag luidde in eerste instantie: waarom heeft een castellum middenin een ketting van andere castella een zo grote fabrica nodig? Het antwoord is uiteindelijk simpel. Er zijn geen andere forten in de buurt en dat blijft de eerste jaren zo.

Dit artikel is een bewerking van ‘Build for invading Britain. The Roman castellum Albaniana in Germania Inferior’ uit 2004.
Het oorspronkelijke Engelstalige artikel is gebaseerd op een lezing met handout door prof.dr. M. Polak in september 2004 tijdens de presentatie van de opgravingsresultaten; een lezing door P.F.J. Franzen in 2003; Alphen aan den Rijn-Albaniana 1998-1999 en 2001-2002; Archeologische inventarisatie Stadshart Alphen aan den Rijn.