Kleine geschiedenis van Albaniana

In de regio rond Alphen aan den Rijn worden de oeverwallen van de Oude Rijn en de kleinere veenrivieren, onder meer Kromme Aar en Gouwe, al in de bronstijd spaarzaam bewoond. Als de Romeinen langs de Oude Rijn hun castella bouwen, wonen er Germanen in een gering aantal zelfvoorzienende boerenhoeven. Het moerassige veengebied, ten noorden en ten zuiden van de smalle corridor met oeverwallen, is onbewoond.

De bouw van castellum Albaniana (Alphen-Stad) vanaf het jaar 40-41 is het begin van wat het moderne Alphen aan den Rijn zal worden. Albaniana is een van de eerste Rijnforten gebouwd om Britannia te veroveren. Het castellum staat tegenover veenrivier Kromme Aar. Deze rivier heeft een groot waternetwerk in het achterland. Vandaar dat vanaf het castellum het nodige geschut op de monding wordt gericht.

Grensrivier

In het jaar 47 besluit keizer Claudius, nadat in 43 Britannia is veroverd, om de Oude Rijn als grensrivier aan te wijzen. Vlak daarna begint de bouw van het tweede Alphense castellum Nigrum Pullum (Zwammerdam). De boerennederzettingen zijn vanaf 47 niet meer op de noordelijke oever toegestaan. Sommige boeren trekken verder naar het noorden, anderen vestigen zich elders op de zuidelijke oever. Dit gaat niet helemaal zonder slag of stoot, de Frisii verzetten zich.

Kampdorp

Na de Bataafse Opstand (69-70), waarbij Albaniana door het vertrekkende Romeinse leger in brand is gestoken, wordt het castellum opnieuw in hout opgebouwd en er ontstaat rondom een kampdorp. Deze vicus wordt bewoond door gezinnen van de soldaten, ambachtslieden en handelaren die met het garnizoen meekomen. In castellum Albaniana is tussen 70 en 120 een cohort van de Breuci gelegerd, zij komen uit het huidige Kroatië. Het is het enige garnizoen waarvan vaststaat dat het in Albaniana is gelegerd.

Limesweg

Aan het einde van de eerste eeuw wordt de Limesweg aangelegd die de grensforten langs de hele Limesgrens met elkaar over land verbindt. De in de Romeinse periode veel bredere en diepere rivier blijft echter de belangrijkste transportroute. Rond 125 wordt op bevel van keizer Hadrianus de weg gerenoveerd. Dit is de weg waarvan regelmatig weggedeelten worden opgegraven.

14 km grens

Albaniana speelt een belangrijke rol bij de grensbewaking, evenals Nigrum Pullum en de wachtstations en wachtposten die ertussen liggen. Op de 14 kilometer Oude Rijn binnen de Alphense gemeentegrenzen zijn dit in ieder geval Goudse Rijpad, De Schans, Lemkes-Hoorn en Hazerswoude-Westvaartpark.

Oude Rijn

De Oude Rijn is in de eerste eeuwen van de jaartelling de hoofdstroom van de rivier. De Romeinen hebben speciaal hiervoor in 12 BCE een strekdam op de kruising van Rijn en Waal aangelegd. Er varen veel militaire schepen voorbij. Enerzijds kleinere patrouilleschepen die de rivier bewaken, anderzijds grote transporten richting Britannia en natuurlijk bevoorradingsschepen voor de castella langs de Rijn.

Duizend inwoners

Tijdens de Romeinse bezetting van het gebied ontwikkelt Albaniana zich tot een typische garnizoensstad waar naast het leger ook de burgerbevolking een belangrijke rol speelt. Zij wonen in lange huizen met de smalle kant met winkel of werkplaats langs de weg. In het castellum is plaats voor ongeveer vijfhonderd militairen en in het kampdorp wonen iets minder aan dit leger verbonden burgers.

Ambachten, handel en horeca

De burgers zijn vrouwen van soldaten die hun eigen kostje moeten verdienen. Ook zijn er ambachtslieden, deels veteranen, die een bedrijfje runnen en hun werkplaats aan huis hebben. Handelaren hebben kantoren en pakhuizen en doen goede zaken met het Romeinse leger in het castellum. En, er zijn veel horecagelegenheden met een afhaalbalie, soms tafeltjes om te eten, te drinken en gokspelletjes te spelen en sommige ook met kamers voor gasten.

Scheepvaart

Eind tweede eeuw staat er een stenen castellum, gebouwd vanaf 160,  met daarnaast een groot stenen badhuis waar zowel de soldaten als de burgers gebruik van maken. De rivier speelt een belangrijke rol in het dagelijkse leven. Langs de kade op de steigers wordt handel gelost, aangevoerd door grote platbodems van het Zwammerdamtype. Sommige goederen worden in amfora’s in grote pakhuizen bewaard of direct vervoerd naar het castellum. Andere, zoals natuursteen, zijn niet verpakt.

Einde

In de eerste jaren van de derde eeuw is er een grote renovatie van het castellum, geïnitieerd door keizer Septimius Severus. Dit is bekend door de vondst van een poortsteen met inscriptie. De inscriptie is in het jaar 208 aangebracht. Al snel daarna zijn er weinig sporen meer van de Romeinen en vlak na het midden van de derde eeuw vertrekken zij definitief uit Albaniana.