Het terrein is er woest. Het klimaat ruw. Het leven en landschap somber.

Welkom in Romeins Alphen!

Veertien kilometer Romeinse Rijngrens

Veertien kilometer Romeinse Rijngrens

31 januari 2023

De grens van het Romeinse Rijk, de Limes, is in het jaar 47 door keizer Claudius vastgelegd op de rivier Rijn. De hoofdstroom in het westen is dan de Oude Rijn. Van het Nedergermaanse grensgebied ligt maar liefst 14 kilometer in de gemeente Alphen aan den Rijn.

De Romeinse Limesgrens in de gemeente Alphen aan den Rijn begint ongeveer bij het Romeinse castellum Nigrum Pullum. De locatie van dit castellum is vlakbij de spoorlijn op landgoed Ipse de Bruggen in het dorp Zwammerdam. In de Romeinse periode ligt Nigrum Pullum echter pal aan de rivier Oude Rijn met een kade en haven voor de deur. Dat komt omdat de bedding van de rivier hier een stuk naar het noorden is verschoven.

Van Zwammerdam naar Alphen-Stad

Tussen Zwammerdam en Alphen-Stad liggen langs de rivier verschillende Romeinse militaire steunpunten. Opgegraven zijn Goudse Rijpad, vlakbij het Nehalennia-viaduct over de N11, en De Schans bij de monding van de Gouwe. Naar verwachting zijn er echter veel meer, vooral kleinere wachttorens met een paar soldaten die de rivier bewaken en beveiligen.

De loop van de rivier volgt zeer waarschijnlijk de Limesweg, die op de zuidelijke oever langs de rivier is aangelegd. De route van de weg is grotendeels aangetoond.

Dwars door Alphen-Stad

Vanaf de monding van de Gouwe buigt de rivier in een scherpe bocht naar het noorden. Vanaf hier volgt de rivier nog altijd dezelfde loop als in de Romeinse tijd. Dit is bijzonder, want dat komt vrijwel nergens voor. Ter hoogte van castellum Albaniana in het Alphense stadshart is de rivier breder, maar versmalt weer tot aan de scherpe maar ruime bocht naar het westen rond de duidelijke verhoging in het landschap. Vanaf hier wordt de rivier opnieuw breder, net als tegenwoordig.

Oog van Koudekerk

Vlak na de nieuwe Maximabrug begint op de noordelijke oever het Oog van Koudekerk. Hier splitst de Oude Rijn zich in twee min of meer gelijkwaardige stroomgeulen die elkaar op weg naar de kust een aantal keren kruisen. Ten westen van het Oog van Koudekerk begint een in de Romeinse tijd drukker gebied. Maar pas na het volgende ‘oog’, dat min of meer ter hoogte van de huidige Rijneke Boulevard eindigt, is sprake van een aanzienlijk dichter bewoond gebied met zowel burger- als militaire nederzettingen: de Romeinse kuststreek.  

Tussen Hoorn en Zoeterwoude

Tegenover het Oog van Koudekerk is op de zuidelijke oever een militair steunpunt opgegraven aan de Hoorn nabij de Leidse Schouw op de locatie van de voormalig kwekerij Lemkes. Onlangs zijn in Hazerswoude-Westvaartpark veel Romeinse resten gevonden, onder meer een militair steunpunt, een dam over een kreek en een stukje Limesweg. Bij de tweede opgraving zijn resten van een tempel en een mijlpaal gevonden. De verwachting is dat ook hier langs de hele zuidelijke oever meer militaire versterkingen liggen, die nog niet zijn gevonden.

Corridor

Het Romeinse landschap ziet er anders uit dan het moderne landschap. De Oude Rijn stroomt door een smalle corridor in een enorm moerassig veengebied. De rivier is tussen Bodegraven en Alphen aan den Rijn ongeveer 800 meter breed. Tot aan Bodegraven is de rivier ongeveer 2 kilometer breed. Richting kust is een uitwaaierend estuarium met veel stroomgeulen. 

Tussen Nigrum Pullum en Koudekerk is de stroomgeul, de waterloop zelf, 40 tot 80 meter breed in normale omstandigheden. Het is een meanderende rivier, dit betekent dat de rivier door het landschap kronkelt en regelmatig haar loop wijzigt. Dat gebeurt op het deel tussen pakweg Gouwe en het Oog echter minder.

Vanaf Koudekerk wordt de rivier een stuk breder. Er zijn twee vlechtende rivierarmen rond eilanden van twee tot drie kilometer lang. De eerste is nog zichtbaar in het landschap als het Oog van Koudekerk.

Moderne grens

Op de zuidelijke oever van de Oude Rijn begint de Alphense gemeentegrens bij het dorp Zwammerdam vlak na de rotonde bij de entree van het dorp. Alphen aan den Rijn grenst hier aan Bodegraven-Reeuwijk. De gemeentegrens eindigt aan het begin van de Rijneke Boulevard op de grens met Zoeterwoude.

Op de noordelijke oever van de Oude Rijn begint de gemeente Alphen aan den Rijn recht tegenover dezelfde rotonde bij Zwammerdam en volgt dan al snel de Ziendevaart naar het noorden op de grens met gemeente Nieuwkoop. Alphen aan den Rijn eindigt tegenover het buurtschap Groenendijk, dat op de zuidelijke oever ligt, en grenst hier aan Leiderdorp.

Alle in dit artikel genoemde moderne locaties zijn op googlemaps ‘gemeente Alphen aan den Rijn’ gemakkelijk te vinden.

Op de foto zicht vanaf de Alphense Brug richting Julianabrug met links de locatie van castellum Albaniana in Alphen-Stad.