Natuursteen voor het castellum

Het derde Alphense castellum is steenbouw. Dat betekent niet dat alle bouwwerken nu in steen worden uitgevoerd. Het gebeurt ook niet in een keer, er zijn minstens drie steenbouwfasen. De weermuren, poortgebouwen en muurtorens worden van natuursteen. Binnen de muren worden het hoofdkwartier en de woning van de  commandant op een zeker moment eveneens in steen uitgevoerd.

Om de nieuwe muren te bouwen, wordt de oudere houten bekisting van de wal van het castellum vervangen door dubbele muren van tufsteen opgevuld met puin bestaand uit onder meer zandige klei, brokjes tufsteen, baksteen en mortel. De poortgebouwen worden in tufsteen opgebouwd en her en der voorzien van kalksteen platen, beide met architectonische versieringen.

Over het algemeen zijn Romeinse muren gemaakt van gepleisterd baksteen of tufsteen, soms bekleed met marmer of kalksteen platen, in combinatie met mortel, beton en tras. Kalksteen lijkt op, in het noordwesten van het Romeinse Rijk moeilijk verkrijgbare, marmer en heeft een luxere uitstraling. Daarom worden platen met afbeeldingen en inscripties vaak van kalksteen gemaakt. Zowel tufsteen als kalksteen kan worden gebruikt voor hoeken, lijsten en lateien, sierlijsten en ook wel voor pilaren. Stenen elementen worden (deels) beschilderd, dit geldt ook voor de letters van inscripties en voor wanden.

Steenbakkerijen

Baksteen voor de bouw van de ‘Nederlandse’ castella komt vooral uit de bakkerijen bij Nijmegen en die bij Xanten of Neuss. Daar zijn verschillende baksteen- en dakpanfabrieken. De kant-en-klare bouwstenen worden over de rivier op binnenvaartschepen, platbodems zoals het type Zwammerdam, aangevoerd. Als de Romeinen vertrekken, verdwijnen de steenbakkerijen en daarmee verdwijnt ook de kennis van zaken. Pas in de middeleeuwen, rond de twaalfde eeuw, wordt de techniek van stenen bakken opnieuw toegepast.

Baksteen

Voor het Alphense castellum worden vooral deze aangevoerde stenen gebruikt. Dit is bekend omdat stenen en pannen gestempeld worden. Er is echter waarschijnlijk wel degelijk een kleine ‘eigen’ bakkerij, die tussen 70 en 120 vooral bakstenen maakt met het stempel COHVIBRE en dat betekent Cohors VI Breucorum. Dit cohort bemant in deze periode castellum Albaniana. Tot het midden van de tweede eeuw wordt zelden in steen gebouwd en er zijn dan ook heel weinig vondsten.

Vanaf het midden van de tweede eeuw (circa 160) is duidelijk dat er stenen bouwwerken verrijzen in en rond het castellum. Er zijn vooral veel stenen en dakpannen met het stempel van Exercitus Germanus Inferior, het Nedergermaanse Romeinse leger, gevonden. Meer dan de helft van de bakstenen met stempel is afkomstig van de locatie van het Romeinse badhuis naast de zuidelijke poort van Albaniana. Hieronder zijn ook hypocausttegels, die gebruikt zijn voor de zuilen onder de verwarmde vloer.

Natuursteen

Natuursteen komt in Nederland niet voor. De voor het Alphense castellum gebruikte steen is tufsteen, Lotharingse kalksteen en niet nader benoemde kalksteen. De grote brokken natuursteen worden met binnenvaartschepen en op vlotten over de Rijn, de Moezel en de Maas aangevoerd vanuit het binnenland waar de Romeinse steengroeven zijn.

Tufsteen ♥

Tufsteen is over het algemeen een materiaal voor structurele bouw. De steen wordt meestal afgewerkt met een pleisterlaag. De regio waar door de Romeinen tufsteen wordt gewonnen is de Eifel, onderdeel van het Rijnlands Leisteenplateau, dat ten noorden van de Moezel en ten westen van de Rijn ligt. Romeinse tufsteengroeven, waarvan sommige nog altijd in gebruik zijn, liggen in het Brohldal, het Nettedal en in de omgeving van Maria Laach.

De tufsteen van het Alphense castellum komt uit het Brohldal, vlakbij Bonn in het zuiden van Germania Inferior. Er zijn niet alleen structurele extreem grote stenen gebruikt, maar ook stenen met architectonische elementen zoals een halfzuil, een rondboognis en sierlijsten.

Kalksteen ♥

Lotharingse kalksteen wordt vooral, maar niet uitsluitend, in de vorm van platen gebruikt om ander bouwmateriaal te bekleden. Op deze platen worden architectonische details aangebracht. Het gaat daarbij om inscripties en monumentale versieringen zoals basreliëfs en sierlijsten. Romeinse kalksteengroeven liggen nabij het Maas- en Moezeldal. Norroy is bijvoorbeeld een door legioensoldaten bemande groeve.

Middeleeuwse sarcofagen van Romeinse tufsteen ♥

Bij de opgravingen van de middeleeuwse begraafplaats naast de huidige Adventskerk zijn middeleeuwse stenen sarcofagen gevonden. Deze grafkisten zijn opgebouwd uit grote Romeinse tufstenen, zeer waarschijnlijk afkomstig uit resten van het zuidelijke poortgebouw en/of van de vestingmuur. Dit is waarschijnlijk omdat specifieke sporen van gaten in de platen zijn gevonden. Er is ook mortel gevonden op de bovenranden van de kisten, dus hoorden er oorspronkelijk deksels bij.

Architectuur in tufsteen en kalksteen ♥

De belangrijkste vondst tijdens de opgravingen van 1998-1999 is de monumentale zuidelijke poort van het laatste Alphense castellum. Er zijn resten van structurele en architectonische tufstenen opgegraven en een kalkstenen plaat met de bouwinscriptie.

Tussen het puin, kalksteen en tufsteen en resten pleister, lagen ook een halfzuil en een blok met een nis. Er lagen echter vooral veel grote brokken tufsteen, tot 1.20 meter lengte, waarvan sommige waren voorzien van geprofileerde lijsten, wolfsgaten en v-vormige inkepingen voor klampen. Klampen zijn van ijzer en dienen als bevestiging, maar deze zijn hier niet aangetroffen.

De kalkstenen plaat die op de zuidelijke poort van het Alphense castellum was aangebracht, bevat de bouwinscriptie uit 208 van de renovatie in opdracht van keizer Septimius Severus. Van de oorspronkelijke plaat zijn verschillende grotere en kleinere stukken gevonden. De plaat is 10 cm dik. De inscriptie is gereconstrueerd door opgravingsleider prof. dr. J.K. Haalebos na de Alphense opgravingen in 1998-1999.

Voor dit artikel is voornamelijk gebruikgemaakt van Alphen aan den Rijn-Albaniana 1998-1999 en van Vitruvius Handboek Bouwkunde (zie literatuurlijst).

Foto 1 (rechter vitrine): architectuur in Lotharingse kalksteen met inscriptie, fragment van het Romeinse zuidelijke poortgebouw na de renovatie in het jaar 208, te zien in het Archeologiehuis, Archeonlaan 1, Alphen aan den Rijn

Foto 2: delen van sarcofagen in Romeinse tufsteen gevonden in het middeleeuwse kerkhof naast de Adventskerk Archeologisch Depot ZH CC BY 4.0