Met het oog op de scheepvaart
Het Alphense castellum Albaniana is gebouwd in 41, met als bouwheer keizer Caligula, en heeft als taak het bewaken van de scheepvaart over de Rijn. Na de Bataafse Opstand wordt het fort herbouwd en volledig bemand. Het leger heeft als taak zowel bewaken van de schepen als bewaken van de Limes, de grens van het Romeinse Rijk. Tot het midden van de derde eeuw heerst hier de Pax Romana.
De vroeg-Romeinse periode in de Lage Landen loopt van 12 voor tot 70 na het begin van de jaartelling. In 12 BCE is generaal Drusus, lid van de keizerlijke familie, actief in het gebied. Vanaf 40 worden castella gebouwd in het westen van dit gebied, in onze regio. De enige oudere forten zijn Velsen (Flevum), langs de Noordzeekust, en Vechten (Fectio) in het binnenland bij Utrecht. Er zijn na het instellen van de Limes vooral veel militaire bouwactiviteiten in het gebied. Het jaar 70 markeert het einde van de vroege periode met het neerslaan van de Bataafse Opstand.
De midden-Romeinse periode begint met de wederopbouw van de castella die tijdens de Bataafse Opstand zijn afgebrand. Tot het begin van de derde eeuw is het in principe een rustige welvarende tijd die bekend staat onder de naam Pax Romana. De midden-Romeinse periode eindigt rond 270 als het Romeinse leger de Limesgrens grotendeels verlaat.
De laat-Romeinse periode ‘bestaat niet’ in de regio rond Albaniana. De castella zijn verlaten, de kampdorpen zijn leeg. Zowel langs de kust als ver in het binnenland blijft de Romeinse aanwezigheid nog wel een flinke periode merkbaar.
Vroeg-Romeins
De Oude Rijn is in de vroeg-Romeinse periode de belangrijkste arm van de grote rivier. Dit komt omdat generaal Drusus een strekdam in de Rijn heeft aangelegd, waardoor het meeste water via de Oude Rijn de Noordzee instroomt. De rivier is geschikt voor grote schepen en wordt gebruikt als transportroute voor leger en handelaren.
Dan laat keizer Caligula zijn oog vallen op het welvarende Britannia aan de overkant van de Noordzee. De Oude Rijn is een ideale transportroute voor een aanvalsleger en voortdurende aanvoer van goederen. Daarom wordt rond het jaar 40 een aantal castella gebouwd: Praetorium Agrippina (Valkenburg) en Albaniana (Alphen-Stad). Bij Valkenburg is waarschijnlijk een verzamelpunt, want daar ontstaat ook een groot legioenskamp.
Keizer Claudius besluit enige jaren na de daadwerkelijke verovering van Britannia om de Oude Rijn als grensrivier te gebruiken. Op de zuidelijke oever worden meer castella gebouwd en de noordelijke oever wordt ontruimd.
Midden-Romeins
De Bataafse Opstand markeert een wijziging in de bezetting van castellum Albaniana. Was voorheen sprake van een wisselende beperkte bezetting vanuit de militaire regio, nadien wordt een compleet cohort auxiliari langdurig in het Alphense fort gehuisvest. Tussen 70 en 120 is hier Cohors VI Breucorum gelegerd. Dan ontstaat ook het kampdorp rond het castellum en er is een bloeiende gemeenschap. Welke eenheden er daarna in Albaniana zitten is niet bekend, mogelijk gaat het opnieuw om een wisselende beperkte bezetting deze keer afkomstig uit het Donaugebied en de Balkan.
Bouwfasen
Er zijn drie duidelijke bouwfasen van castellum Albaniana te onderscheiden met daartussen renovaties en gedeeltelijke herbouw. Opvallend is dat het eerste castellum en het derde castellum kleiner zijn dan het tweede castellum van de Breuci. Het tweede castellum is net als het eerste houtbouw, dat wil zeggen dat er gebouwd is met palen, twijgen en leem. Het derde castellum wordt vanaf 160 in steen gebouwd. Dit castellum verkeert aan het begin van de derde eeuw in slechte staat en keizer Septimius Severus laat het renoveren.
