Hoe Romeinse soldaten wonen in castellum Albaniana

Het Alphense castellum, op de plek rond het Rijnplein en Theater Castellum aan de Hoge Zijde, heet Albaniana. Het is een van de oudste castella in het noordwesten van het Romeinse Rijk. Het castellum is gebouwd om de verovering van Britannia mogelijk te maken in het jaar 43. Een paar jaar later besluit keizer Claudius om de Rijn tot grens van het Rijk te maken. En zo is de Limesgrens ontstaan, want al snel wordt het grensgebied langs de rivier een militaire linie.

Een castellum is in principe een versterkte kazerne. Er wordt een garnizoen in ondergebracht en er ontstaat een dorp, de vicus, bij het castellum. Hier wonen vrouwen en kinderen van de soldaten, ambachtslieden en handelaren, maar ook veteranen en gelukszoekers. De mensen in de vicus en de militairen in het castellum horen bij elkaar. Zij kunnen niet zonder elkaar bestaan. De soldaten zoeken in het dorp ook hun vertier of zij wonen op hun vrije dagen bij hun gezin.

Hoe ziet een castellum eruit?

De castella langs de Limes in onze streken zijn anders ingericht dan de castella die meer landinwaarts of gewoon elders staan. Ze zijn kleiner en de hoofdingang is aan de rivier in plaats van aan de weg. Hoe de verdeling van de gebouwen precies is, is voor elk castellum anders. Waarom dat is, weten we niet.

Albaniana staat met een lange kant naar de rivier en heeft een steiger voor de deur. Aan de landkant zijn de bedrijfsgebouwen neergezet. Er zijn grote werkplaatsen, de fabrica, er is een hoofdkwartier, de principia, er is een woning voor de commandant, het praetorium, en er staat een grote graanopslag, het horreum. Aan de rivierkant staan zes barakken voor de soldaten.

Contubernium

In de kazerne hebben de soldaten een bed in een van de barakken. In principe slaapt een complete centurie, een eenheid van tachtig soldaten, in één barak. De centurie is verdeel in contubernia, dit zijn eenheden van acht soldaten. Deze acht mannen delen een onderkomen in de barak, maar zij delen ook een tent als het leger op mars is.

Het contubernium in het castellum bestaat uit drie delen. Er is een voorruimte, dat is de wapenkamer. In goed latijn is dit een arma. Er is een grotere achterruimte, dat is de verblijfsruimte. In goed latijn is dit een papilione. En er is een houten verdiepingsvloer boven de verblijfsruimte. Hier zijn slaapplekken en er is ruimte voor opslag van goederen.

Wapenkamers

De ingang van een contubernium ligt onder een porticus. Dit is een overdekte galerij. In het castellum is het een afdak op palen boven een smal houten looppad. De deur van het contubernium zit niet in het midden, maar aan een zijkant van de arma. De soldaten laten in de arma hun wapens, schilden, helmen en pantser achter. Deze liggen hier op stellingen.

In de wapenkamer is een deuropening naar de verblijfsruimte. Er staat ook een stevige ladder naar de open slaapverdieping. De arma wordt verlicht door een klein raam. Dit zit hoog in de gevel boven het afdak van de porticus.

Keuken

Tegen de tussenwand van de arma en de papilione staat naast de deuropening een haard. Waarschijnlijk is dit een hele gewone huis-tuin-en-keukenhaard, zoals deze ook in woonhuizen worden gebruikt. Er zijn goed bewaarde exemplaren in Pompeii gevonden. Dit Romeinse stadje is in het jaar 79 door de uitbarsting van de vulkaan Vesuvius bedolven. Daarom worden hier veel complete gebouwen met inrichting gevonden.

De haard wordt op een haardplaat opgemetseld in baksteen. Aan de bovenkant is vaak een rand, zodat er niets zomaar af kan vallen. De bovenkant is betegeld. Op de tegels maakt een van de soldaten een vuurtje. Als dit goed gloeit, kan er worden gekookt. De rook verdwijnt door de deuropening via de arma door een rookgat in het dak naar buiten.

Er staan ook stellingen in het keukengedeelte met keukengerei en een werktafel voor de kok van dienst. Tot keukengerei behoren verschillende roosters, pannen, messen, een testum en een mortarium. Een testum is een mobiel oventje, een soort omgekeerde aardewerk ‘kom’. Het mortarium is een wrijfschaal, de Romeinse versie van een keukenmachine.

Gezellig tafelen

Onder het kleine raam hoog in de achterwand van de barak staat een grote houten tafel. Eromheen staan banken en krukjes. Hier kunnen soldaten eten en drinken en misschien hun wapens onderhouden. Er is vast een kast of een kist waarin gezamenlijke spulletjes, bijvoorbeeld bordspellen, worden opgeborgen.

Het is ’s avonds donker buiten. Maar de leefruimte van de soldaten wordt verlicht door olielampjes. Deze worden altijd in grote hoeveelheden gevonden door archeologen. Zo ook in het Alphense castellum.

Naar bed, naar bed

De bedden zijn op de houten verdiepingsvloer in het contubernium. Deze verdieping is open aan de kant van de arma, zodat het raam daar ook de slaapverdieping verlicht. Soortgelijke verdiepingen zijn er ook in streifenhausen in de vicus waar de familie van de soldaten woont.

Soldaten die willen slapen, gaan via de houten ladder in de arma naar boven. Hier staan acht smalle lage bedden met stromatrassen. Het kan ook zijn dat er stevige stromatrassen liggen, zonder houten bed. Elke soldaat heeft een eigen eenvoudige kist aan het voeteneinde van zijn bed. Hierin worden spulletjes opgeborgen, vooral kleding.

Archeologisch Albaniana

Tijdens de opgravingen van Albaniana tussen 1998 en 2002 zijn resten van de houten barakken van het eerste castellum gevonden. Houtbouw betekent dat er een houten frame is met daartussen gevlochten tenen die vervolgens met leem worden ingesmeerd. De drie barakken in het zuidoosten van het castellum konden worden gereconstrueerd. Dit is gedaan door archeoloog Julia Chorus in 2022. Van haar reconstructie is een bronzen maquette gemaakt. Deze staat op het Rijnplein. Er is ook een gekleurd exemplaar van ander materiaal, deze is te vinden in de hal van het Alphense gemeentehuis.

Dit artikel is eerder verschenen op de nieuwssite van Studio Alphen