Albaniana Stadswandeling Romeinse Pleisterplaats
In het Alphense Stadshart staat geen enkele Romeinse steen meer op een andere. Dat wil echter niet zeggen dat er niets over is uit het Romeinse verleden in de tijd dat Alphen aan den Rijn nog Albaniana heet. Wat er dan wel is, beleef je tijdens deze Romeinse stadswandeling.
In het Alphense Stadshart is van de Romeinse oorsprong weinig meer te zien, dat wil zeggen: er zijn geen ruïnes. Anders dan elders is echter juist in Alphen aan den Rijn de loop van de rivier nog vrijwel gelijk aan die van tweeduizend jaar geleden. De Julianastraat volgt deels de oude route van de Romeinse Limesweg. Zelfs de horeca is hier net als bij de Romeinen ruim vertegenwoordigd. Het Omloopkanaal benadrukt de omtrek van het castellum en aan de ‘overkant’ ligt de monding van veenrivier Kromme Aar met toegang tot de woeste natuur. Tijdens de stadswandeling staat het Romeinse castellum centraal én er is aandacht voor burgers, boeren en het veenlandschap. Plus: voor de Oude Rijn die nog een echte ruige rivier is als Alphen nog Albaniana heet.
Alphense Brug
Vanaf het jaar 40-41 ligt op de linkeroever van de Oude Rijn het Romeinse castellum Albaniana. Het castellum is 120 meter lang en 80 meter breed en bestrijkt een groot deel van het centrumgebied Hoge Zijde. Dat is in de lengte ongeveer het huidige Rijnplein plus Theater Castellum en een aantal woningen hier direct achter. Zoals het theater dat nu voor ons is, is het castellum voor de Romeinen het hart van de stad.
Ter hoogte van de Alphense brug is de rivier in de Romeinse tijd zeker vier keer zo breed en minstens twee keer zo diep als nu. Het water stroomt snel en richt daarom regelmatig behoorlijke schade aan de lange Romeinse kade aan.
De Kom aan de Oude Rijn
De Romeinen vinden het woeste noorden van hun Rijk helemaal niks. Dat is wat de Romeinse historicus Tacitus in zijn boek over Germania schrijft. In De Kom is zijn Latijnse tekst in kapitalen gebeiteld. De Nederlandse vertaling staat in het plaatje ernaast.
Ondanks deze weinig vleiende opinie worden keer op keer veldheren door keizers erop uit gestuurd om heel Germania in te lijven. Dat lukt niet en uiteindelijk stelt keizer Claudius de grens in het jaar 47 vast op de Rijn. De Oude Rijn speelt dan al sinds het jaar 43 een belangrijke rol als transportroute naar Britannia. Tegenwoordig heet deze grens, inclusief Alphen aan den Rijn, Nedergermaanse Limes. Het grensgebied is erkend als Unesco Wereld Erfgoed.
De maquette
Op het Rijnplein staat op een sokkel een bronzen maquette van castellum Albaniana. De maquette is een reconstructie van het castellum op basis van de archeologische opgravingen en verschillende onderzoeken. De reconstructie is gemaakt door archeoloog Julia Chorus, specialist op het gebied van Romeinse grensforten. De maquette is gemaakt door kunstenaar Marc van de Aa.
Het Alphense castellum heeft een plattegrond die vooral voorkomt in het Nedergermaanse grensgebied langs de Oude Rijn. Albaniana is door een weg, vanaf eind eerste eeuw de Limesweg, in twee lange stroken verdeeld. In de strook langs de rivier staan zes barakken met de verblijven voor de soldaten en hun (onder)officieren. In de strook aan de landzijde staan de bedrijfsgebouwen.
Zitplaats Rijnplein
Rond deze gezellige zitplaats zijn ter herdenking aan het Romeinse verleden van Alphen aan den Rijn verschillende munten in het straatbeeld verwerkt. De meeste munten, maar liefst 324, komen uit de regeringsperiode van keizer Caligula, die castellum Albaniana vanaf de winter van 40-41 laat bouwen.
Ook op andere locaties in de gemeente zijn herdenkingsplekken ingericht, zoals de stalen beelden van Romeinen en Germanen en de portretten in het Gemeentehuis en elders in het Stadshart.
Hoek Castellumstraat
Op de hoek van het Rijnplein met de Castellumstraat staat in de derde eeuw de kleurrijke en van beeldhouwwerk voorziene stenen poort van het derde castellum. De Limesweg loopt via deze poort door Albaniana en door de noordelijke poort er weer uit richting castellum Matilo, het huidige Leiden-Roomburg.
Van deze poort is een poortsteen met inscriptie gevonden. De inscriptie is vertaald door prof.dr. Jan Kees Haalebos en gedateerd op het jaar 208. Er staat in het kort, dat keizer Septimius Severus een van zijn Romeinse legioenen opdracht heeft gegeven om de poort te herbouwen, omdat deze van ouderdom is ingestort.
Castellumstraat
Recht tegenover de winkels in de Castellumstraat staat de Adventskerk, een beetje verscholen achter de nieuwbouw. Onder de kerk ligt het Romeinse badhuis van Albaniana. Het stenen Romeinse badhuis uit de tweede eeuw is bijna even lang als de kerk. Dat is bekend, omdat de fundering van de hele noordgevel van het badhuis is opgraven pal naast de noordgevel van de Adventskerk. Het badhuis is in gebruik bij het garnizoen van Albaniana en bij de bewoners van het omliggende kampdorp, samen bijna duizend mensen.
Een badgang bestaat uit een bezoek aan de sauna en het koude dompelbad, gevolgd door een massage en het schoonschrapen van de huid met een strigilis en olijfolie. Zo wordt van een beetje wellness genoten met na afloop een warm bad of luieren op een ligbed.
Prof.dr. J.K. Haalebosbrug
Al heel lang is bekend dat ‘ergens’ in het centrum van Alphen aan den Rijn een Romeins castellum moet liggen. Uiteindelijk worden tijdens de renovatie van Stadshart Hoge Zijde in 1998-1999 en in 2001-2002 onder leiding van prof.dr. Jan Kees Haalebos gerichte opgravingen gedaan om het castellum te vinden. Albaniana wordt ook gevonden en het is heel bijzonder, omdat het eerste houten castellum zo goed bewaard is gebleven in de natte grond. De herdenkingsbeelden op de brug, Leeuw en Tijger, zijn gemaakt door Marinus Boezem.
Fossapad – St. Jorisstraat
Fossa is het Latijnse woord voor greppel en langs het huidige pad zijn inderdaad de greppels van de Romeinse verdedigingswerken gevonden. Achter deze greppels, van elkaar gescheiden door stroken vlak land, ligt de omwalling van het castellum. Ongeveer 15 meter de St. Jorisstraat in is de locatie van de westelijke poort, de ‘achteruitgang’ van het Romeinse castellum.
Aan deze kant van Albaniana liggen de militaire bedrijfsgebouwen. Hier zijn de kantoren van de staf en hier is ook het vaandelheiligdom waar de standaard en de vlag staan. Dit vaandelheiligdom is het religieuze centrum van het castellum.
Postkade
Het Omloopkanaal vanaf de Haalebosbrug tot aan de Oude Rijn is de grens van het castellumterrein. Hierbinnen liggen de verdedigingswerken en het castellum zelf. Het eerste (40-41) en derde castellum (na 160) zijn ongeveer even groot, maar het tweede (70) is een stukje ruimer van opzet.
Het Omloopkanaal bestaat nog niet in de Romeinse tijd. Wel is er aan de noordkant hetzij een stromende beek vanaf het veengebied, hetzij een drooggevallen doorbraakgeul. Hierbuiten ligt het noordelijke kampdorp waar nu het Burgemeester Visserpark is.
Het Omloopkanaal is in 1651 met gebruik van de oude stroom aangelegd om schepen een wachtplaats voor de Alphense Brug te bieden.
Hoek Prins Clauskade
De hoek van de Prins Clauskade biedt een prima uitzicht op de Oude Rijn en op de monding van veenrivier Kromme Aar aan de overkant. De geschutstoren op deze hoek van castellum Albaniana bewaakt het verkeer van en naar de veenrivier en het uitgebreide waternetwerk erachter. Maar vanuit het castellum wordt de rivier vooral beveiligd en bewaakt om voor de scheepvaart een veilige vaart te waarborgen.
Julianastraat parkeergarage
Waar nu de uitgang van de grote parkeergarage is, liggen in de Romeinse tijd de soldatenbarakken in de kazerne, want dat is wat een castellum is. De soldaten zijn verdeeld in zes centuries, groepen van 80 mannen met aan het hoofd een centurio. Deze officier wordt bijgestaan door een aantal (onder)officieren. Aan het hoofd van het garnizoen staat de prefect, de kampcommandant.
Het garnizoen is een cohort auxiliari. Dit is een eenheid van ongeveer 500 militairen afkomstig uit een van de andere veroverde gebieden. Tussen 70 en 120 is cohort VI Breucorum, uit het huidige Kroatië, hier gelegerd.
Julianastraat Adventskerk
De Julianastraat volgt hier ongeveer de route van de Limesweg, die eind eerste eeuw is aangelegd. Over de Limesweg loop je zo naar Nigrum Pullum, het castellum in Zwammerdam.
Net als nu is deze straat ook in de Romeinse tijd een horeca- en winkelstraat. Hier zoeken de soldaten buiten diensttijd hun vertier. Zij eten een hapje, drinken de nodige bekers wijn en bier, leggen een wedje op het verloop van een spel en misschien maken zij gebruik van de diensten van een gewillige deerne.
De Romeinse inwoners van het kampdorp en het Romeinse leger zijn afhankelijk van elkaar. Hoewel soldaten officieel niet mogen trouwen, wonen in het kampdorp wel degelijk hun gezinnen. Ook wonen hier ambachtslieden, vaak veteranen, en handelaren met grote pakhuizen en er zijn winkels en horeca.
Alphense Brug hoek Rijnkade
Tegenwoordig is de Oude Rijn bij Alphen onderdeel van de noord-zuid lopende staande mastenroute voor zeilboten, maar ook voor de beroepsvaart met grote rijnaken. In de Romeinse tijd is de rivier onderdeel van de oost-west lopende transportroute tussen het binnenland en de kust.
Langs de kade in het Stadshart leggen vrijwel geen schepen meer aan, dat gebeurde wel aan de Romeinse kade om te laden en te lossen. De scheepvaart op de rivier bestaat in die tijd uit kleine militaire patrouilleschepen en grote galeien, transportschepen van het Zwammerdamtype, Rijnlandse visserskano’s en punters.
Hoek Koekebakkersteeg
De hoek van de Koekebakkersteeg ligt in de Romeinse tijd middenin de rivier. De Oude Rijn stroomt door een smalle corridor, ongeveer 800 meter breed, met aan weerszijden moerassig hoogveen. De rivier zelf is een stuk breder en dieper dan nu. Pas veel later, tijdens de veenontginningen in de middeleeuwen, wordt de rivier van dijken met daarop lintbebouwing voorzien.
De snel stromende rivier richt in de Romeinse tijd regelmatig veel schade aan en er zijn ook grote overstromingen op beide oevers.
Brug Van Mandersloostraat
De brug tussen Van Mandersloostraat en Hooftstraat ligt over de monding van de Kromme Aar. Deze veenrivier watert af in de Oude Rijn.
Langs de Oude Rijn zijn op de noordelijke oever, die ongeveer ter hoogte van deze brug bij De Aarhof begint, enkele zelfvoorzienende boerennederzettingen die na het instellen van de Nedergermaanse Limes in het jaar 47 moeten vertrekken.
De bewoners trekken verder naar het noorden. Of hen wordt een nieuwe locatie op de zuidelijke oever aangeboden, soms inclusief lucratief contract met het Romeinse leger.
Brug tegenover De Aarhof
De Kromme Aar loopt vanaf het Zegerslootgebied tussen de huizen door naar de Oude Rijn. In de Romeinse tijd begint het moerassige hoogveen aan het einde van het huidige centrumgebied. Via de Kromme Aar kunnen kano’s en punters over een uitgebreid waternetwerk gemakkelijk ver naar het noorden varen, eigenlijk net als nu met als beginpunt de Zegerplas.
Het moerassige gebied bestrijkt een groot deel van Noord- en Zuid-Holland en is onbewoonbaar. Vanaf de tiende eeuw wordt het veen afgegraven en tegenwoordig is het daarna ontstane veenweidelandschap kenmerkend voor het Groene Hart.
Aarkade bibliotheek Rijn & Venen
Als het Romeinse leger vanaf het jaar 40 langs de Oude Rijn castella en wachttorens gaat bouwen, wonen er Germanen. Germanen zien zichzelf niet als één volk. Het is een naam die door Julius Caesar, Romein in hart en nieren, is gegeven aan alle mensen die buiten de Rijksgrenzen wonen ‘aan de overkant van de Rijn’. Germanen zijn echter kleine los-vaste groepen die om politieke redenen met elkaar samenwerken en regelmatig verkassen. En dat stuit bij de Romeinen, die een heel gecentraliseerd honkvast bestaan kennen, op veel onbegrip.
Desondanks vinden vooral Germanen in de grensgebieden al snel een goed bestaan als rekruut in het Romeinse leger, soms individueel en soms met een grotere groep.
Brochure
Een brochure met deze Romeinse wandeling door het Alphense Stadshart is verkrijgbaar bij Het Brugwachtertje naast de Alphense Brug (halte 1), VVV Alphen in bibliotheek Rijn en Venen aan de Aarkade (halte 17) en bij De Vergulde Wagen aan de Van Boetzelaerstraat. De brochure is een samenwerking tussen Romeins Alphen en Platform Recreatie en Toerisme (PReT).
